Η δημοσίευση της απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας 187/2024 (όμοια και η 188/2024) επανέφερε στο προσκήνιο τη φορολόγηση των υπερκερδών (windfall profits). Η δημοσίευση της απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας 187/2024 (όμοια και η 188/2024) επανέφερε στο προσκήνιο τη φορολόγηση των υπερκερδών (windfall profits) δίνοντας μάλιστα τα χαρακτηριστικά της. Η έκτακτη εισφορά στους παραγωγούς ηλεκτρικής ενέργειας που επιβλήθηκε με το άρθρο 37 του ν. 4936/2022, σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης του ΣτΕ, είναι μια ανακατανομή του πλούτου εντός της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, προκειμένου να αμβλυνθούν οι επιπτώσεις στους καταναλωτές από τις πολύ υψηλές τιμές και να αποτραπεί η ενεργειακή φτώχεια. Δηλαδή, η εισφορά είναι μέτρο κατά της ανισότητας και ακόμη, από νομική σκοπιά, είναι σύμφωνη με τις συνταγματικές επιταγές και τον ενωσιακό κανονισμό 2022/1854 για τη διασφάλιση προσιτών τιμών στην ενέργεια.

Η απόφαση 187/2024 ωθεί τη φορολογική σκέψη στην κατεύθυνση που έχει ήδη αναπτυχθεί στην ευρωπαϊκή ακαδημαϊκή σκέψη και τη δημόσια συζήτηση. Σε αυτή την κατεύθυνση, φορολογική πολιτική και νόμος έχουν ως δομικό στοιχείο τις κοινωνικές αξίες, τις οποίες υπόσχονται να προασπιστούν από τις κάθε λογής ομάδες πίεσης. Ακόμη, ο φορολογικός νόμος αντικατοπτρίζει τον τρόπο διανομής του πλούτου και τις μεθόδους κινητοποίησης των παραγωγικών συντελεστών (Ranchordás, IBDF forthcoming). Σε αυτό το πλαίσιο, η εφαρμογή του φορολογικού νόμου υπόσχεται φορολογική δικαιοσύνη, δηλαδή την άμβλυνση των ανισοτήτων, με στοχευμένες φορoελαφρύνσεις των νοικοκυριών, με την προοδευτικότητα των φορολογικών συντελεστών και τη φορολόγηση των κεφαλαιουχικών υπεραξιών και μερισμάτων.

Αν και το περιεχόμενο της δίκαιης φορολογίας είναι ένα διαρκώς ζητούμενο με βάση τις κάθε φορά κοινωνικές ανάγκες και προτεραιότητες (de la Feria, 2024), ορισμένες τάσεις της έχουν ήδη συγκεκριμενοποιηθεί. Διεθνείς οργανισμοί, όπως το EU Tax Observatory (2022) και το ΔΝΤ (2022), καθώς και ακαδημαϊκοί δάσκαλοι όπως ο Devereux (2024) και οι Christians, Magalhaes (2020), εισηγούνται τον φόρο υπερκερδών, ως μόνιμο φόρο στα απροσδόκητα κέρδη, πραγματώνοντας έτσι το αίτημα για δίκαιη φορολογία.

Η πρόταση είναι να εφαρμοστεί υψηλότερος φορολογικός συντελεστής στο περιθώριο κερδοφορίας που θεωρείται υπερβολικό ή εξαιρετικό, είτε ως αποτέλεσμα απροσδόκητων κερδών, όπως αυτά που δημιουργήθηκαν από την πανδημία και την ενεργειακή κρίση, είτε ως αποτέλεσμα μονοπωλιακών/ολιγοπωλιακών εμπορικών συναλλαγών, όπως αυτά από την ψηφιακή οικονομία.

Επιχείρημα για την εισαγωγή του φόρου είναι ότι δίνει λύση στο ζήτημα της υποφορολόγησης των εξαιρετικά επικερδών ψηφιοποιημένων επιχειρηματικών μοντέλων, καθώς και στο ζήτημα της άνισης κατανομής των πλεονασματικών κερδών τους μεταξύ των χωρών στις οποίες οι BigTech δραστηριοποιούνται. Αξίζει να ειπωθεί ότι ένα πρόσθετο επιχείρημα είναι η συρρίκνωση του μεγέθους των εσόδων από τη φορολόγηση της εργασίας λόγω της δημογραφικής γήρανσης, κάτι που μοιραία οδηγεί στην αναζήτηση νέων πηγών φορολογικών εσόδων.

Ο ενωσιακός κανονισμός 2022/1854, σε συνέχεια της τρέχουσας ενεργειακής κρίσης, είναι η πρώτη διακρατική εφαρμογή φόρου/εισφοράς στα υπερκέρδη της ενεργειακής βιομηχανίας. Στόχος της οδηγίας, σύμφωνα με το αιτιολογικό της, είναι η προσιτή οικονομικά και η εξασφαλισμένη για όλους ενέργεια. Περισσότερες είναι οι ευρωπαϊκές χώρες που στο πλαίσιο του κανονισμού και της εργαλειοθήκης REPowerEU εφάρμοσαν μέτρα για την αποτροπή της ενεργειακής φτώχειας. Δεκαεπτά από τα είκοσι πέντε κράτη-μέλη εφάρμοσαν τον φόρο/ εισφορά υπερκερδών, καθώς και το Ηνωμένο Βασίλειο. Ο φορολογικός σχεδιασμός και οι φορολογικοί συντελεστές ποικίλλαν από χώρα σε χώρα: 25% στο Η.Β., 80% στη Σλοβενία, 75% στην Ιρλανδία και 90% στην Ελλάδα.

Αν και η εφαρμογή του φόρου/εισφοράς ανακοινώθηκε ως προσωρινή, ωστόσο ορισμένα κράτη επέκτειναν το χρονικό πεδίο εφαρμογής του: η Ισπανία και η Ουγγαρία το έχουν παρατείνει έως το 2024, η Τσεχία έως το 2025, η Λιθουανία έως το 2026, η Σλοβακία έως το 2027 και το Ηνωμένο Βασίλειο έως το 2030. Ακόμη μια σειρά από χώρες επέκτειναν την εφαρμογή του φόρου και σε άλλους τομείς: η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Λιθουανία, η Σλοβακία και η Ισπανία εφαρμόζουν τον φόρο και στον τραπεζικό τομέα. Το 2023, επτά χώρες, η Τσεχία, το Βέλγιο, η Ουγγαρία, η Ιταλία, η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Σουηδία είχαν εισαγάγει εθνικό φόρο υπερκερδών.

Από εισπρακτικής άποψης, ο φόρος δεν απέφερε τα προσδοκώμενα έσοδα. Μάλιστα η Γαλλία, η Πολωνία και η Σλοβακία ανακοίνωσαν ότι εισέπραξαν τα μισά φορολογικά έσοδα από εκείνα που ανέμεναν. Αποτέλεσμα της χαμηλής εισπραξιμότητας είναι η ισχυρή αμφισβήτηση που έχει αναπτυχθεί ως προς τη λειτουργικότητα του φόρου. Τα επιχειρήματα υπέρ και κατά του φόρου είναι περισσότερα από την κάθε πλευρά (EU Report 2023). Εκείνο, όμως, που δεν αμφισβητείται είναι το ότι ο φόρος στα υπερκέρδη ανοίγει τη θεματική για το ποια πρέπει να είναι η κυρίαρχη αντίληψη για τον φόρο συνολικά. Δηλαδή, είναι κυρίαρχη η αντίληψη ότι η υψηλή φορολόγηση είναι πολιτικά μη δημοφιλής ή είναι κυρίαρχη η αντίληψη ότι η μη επαρκής καταβολή φόρου από την επιχειρηματική κερδοφορία είναι «κλειδί» ανισοτήτων;

Σε αυτή την αντιπαράθεση αξιών και αντιλήψεων, το εφαρμοζόμενο φορολογικό σύστημα περιορίζεται, κατά την τρέχουσα χρονική συγκυρία, στην εξασφάλιση σταθερών εσόδων. Το αν ο φόρος των υπερκερδών θα συνεχίσει να αποτελεί εφαρμοστικό εργαλείο μένει να φανεί. Πάντως δεν μπορεί να αγνοηθεί ότι η εισφορά στα υπερκέρδη είναι και δίκαιη και συνταγματική (ΣτΕ 187/2024). Και αυτό έχει την αξία του για τη χώρα μας, όπου η φορολογική ανισότητα έχει πάρει την εξής διάσταση: σύμφωνα με τα στοιχεία του Atlas of the Offshore World (2024) EU Tax Observatory και το Πανεπιστήμιο Skatteforsk, η χώρα μας χάνει περί το 21,7% των εσόδων του φόρου εταιρικών κερδών σε φορολογικούς παραδείσους και, σύμφωνα με τα στοιχεία του EU Annual Report on Taxation 2024, η συμμετοχή των εσόδων από τη φορολόγηση της εργασίας και τις κοινωνικοασφαλιστικές εισφορές ήταν από τις μεγαλύτερες στην Ευρώπη, το 2022, μαζί με αυτή στην Κροατία και τη Βουλγαρία. Θεοδώρα Λαζαρέτου, ΕφΣυν 18.11.24